Afbeelding
Dirk Gillissen

De zoektocht naar buitenaards leven: ‘We hebben geen definitie van leven’

18 februari 2021 om 15:00 Geloof & Zingeving

AMERSFOORT Hoe raakt buitenaards leven aan onze samenleving, ons wereldbeeld en aan religieus geloof? Dat zijn vragen waar theoloog en godsdienstfilosoof Taede Smedes zich al langer mee bezighoudt. Naar aanleiding van berichten in de media van het afgelopen jaar vroeg hij aan astrofysicus en wetenschapspopularisator Lucas Ellerbroek welke doorbraken we de komende jaren kunnen verwachten op het gebied van buitenaards leven en wat wellicht de impact van de ontdekking van buitenaards leven is. 

Het jaar 2020 was niet alleen het jaar van corona, maar ook dat van (mogelijk) buitenaards leven. In het voorjaar gaf de Amerikaanse overheid opmerkelijke en onverklaarde beelden vrij, gemaakt door straaljagerpiloten, van vliegende ‘tic-tacs’. Defensie sloot niet uit dat het hier om buitenaards bezoek gaat. Daarnaast werd in september opmerkelijk onderzoek gepresenteerd dat beschrijft hoe de atmosfeer van de planeet Venus fosfine lijkt te bevatten – een stof waarvan het ontstaan volgens onderzoekers alleen verklaard kan worden door leven. 

Buitenaards leven is en blijft een hot topic. De vraag is dan ook of we op korte termijn een doorbraak kunnen verwachten in de wetenschappelijke zoektocht naar buitenaards leven. Die vraag leg ik voor aan Lucas Ellerbroek, onderzoeker aan de UvA en wetenschapspopularisator. Hij schreef het boek Planetenjagers, waarin hij de zoektocht naar exoplaneten (planeten bij andere sterren) en buitenaards leven beschrijft. 

Om maar met de deur in huis te vallen: kunnen we wellicht de komende jaren grote doorbraken op het gebied van de zoektocht naar buitenaards leven verwachten?

,,Ja, maar wel met een kanttekening. Mensen verwachten in één keer een bewijs van buitenaards leven. Terwijl het volgens mij meer een stap-voor-stapproces is. De eerste stap is het beter in kaart brengen van de populatie van planeten en het liefst dan aarde-achtige, kleine planeten. De zoektocht naar hoe planeten werken, welke soorten planeten er zijn in onze Melkweg en welke omstandigheden daar heersen zijn de volgende stappen.” 

Dit artikel is een samenwerking met onze mediapartner Volzin. Meer van dit soort artikelen zijn te lezen op onze website in de rubriek Mijn Leven/Geloof & Zingeving.

,,Er worden nu grote telescopen gebouwd, zoals de Extremely Large Telescope in Chili en de James Webb Space Telescope, de opvolger van Hubble. Die laatste kan in het infrarood waarnemen en dus het gasgehalte van de atmosferen van andere planeten onderzoeken op bijvoorbeeld zuurstof en moleculen die geassocieerd worden met leven. Maar het is de vraag of deze telescopen kleine, aarde-achtige planeten kunnen waarnemen. Exemplaren van dat soort die goed zijn waar te nemen, zijn namelijk zeldzaam. Het zijn dus ontwikkelingen die tientallen jaren duren.”

De mens is niet gemaakt om door de ruimte te reizen of op Mars te gaan wonen

,,De tweede is natuurlijk de ontdekking van fosfine op Venus, een ontdekking die nu stevig onder vuur ligt. Fosfine is een raar gas, dat op aarde uitsluitend door levende organismen wordt geproduceerd. Zelfs als blijkt dat er echt fosfine in de atmosfeer van Venus zit, dan moeten er eerst talloze andere vragen beantwoord worden voordat zo’n vondst aan het bestaan van leven gelinkt kan worden. Buitenaards leven is de heilige graal van de sterrenkunde, maar ik denk dat de zoektocht ernaar minstens zo interessante kennis oplevert.”

Je hebt je in het verleden meermaals erg sceptisch uitgelaten over ufo’s, dus over het idee dat de aarde al bezocht wordt door buitenaards leven. En je bent erg voorzichtig over de bevindingen van fosfine op Venus. Hoe zou men jou ervan kunnen overtuigen dat er ergens buitenaards leven is? 

,,Toon me een wriemelende microbe onder een microscoop, afkomstig van een sample ergens vanuit ons zonnestelsel die met een steriel ruimtevaartuig gevangen is. Ik zou ook overtuigd zijn als je me honderd planeten laat zien waarvan bij een significant aantal een combinatie van gassen in de atmosfeer aanwezig is waarvan statistisch niet anders gezegd kan worden dat die het resultaat van leven is. Het gaat er dus om dat je op een wetenschappelijke manier, door eliminatie en hypotheses en falsificatie, een onomstotelijk indirect bewijs verkrijgt.”

Wetenschap heeft raakvlakken met het bouwen van kathedralen

Stel dat morgen zou blijken dat die vinding van fosfine op Venus klopt en dat er bovendien vastgesteld wordt dat er vrijwel zeker leven voorkomt. Wat zou dat voor jou persoonlijk betekenen? Zou jouw wereld compleet veranderen? 

(Langere stilte.) ,,Ja, wel een beetje. Het roept allerlei vragen op, ik zou heel erg uitkijken naar het onderzoek dat erdoor wordt ontketend. Maar toch. Stel dat ze mij vragen wat het voor mij persoonlijk zou betekenen dat Trump of Biden president zou worden (dit interview vond plaats toen de uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen nog niet vaststond, TS), dan moet ik zeggen dat dit indirect wel invloed heeft op mij en op mijn gemoed. Maar net als veel andere machtswisselingen in de wereld is het toch ook een ver-van-mijn-bedshow. Zo is het ook met buitenaards leven. Ik zou er denk ik niet echt door veranderen.”

Dus het zou niets met jouw mens- en wereldbeeld doen?

,,Dat wel, maar ik zou niet ineens alles uit mijn handen laten vallen en wat anders gaan doen. Het zou enerzijds een erg mooie bevestiging zijn van een vermoeden dat je gevoelsmatig hebt, dat wij niet de enige vorm van leven in het universum zijn. Aan de andere kant kunnen we niet inschatten wat de statistische waarschijnlijkheid of onwaarschijnlijkheid is dat wij er zijn en dus ook niet hoe uniek wij misschien wél zijn. We hadden absoluut niet het idee dat Venus een plek zou zijn waar leven te vinden is. Daar leven vinden zou dus mijn opvatting van wat leven is verruimen. Maar wat dat filosofisch betekent, dat weet ik niet zo goed.”

(De tekst gaat onder de foto verder)


,,Ik zou al mijn geld inzetten op dat leven elders wél bestaat. Maar ik gelóóf er niet in.” - Dirk Gillissen

Hoe schat jij de kansen in? Ben jij ervan overtuigd dat er elders in het heelal nog leven moet zijn?

,,Nee, ik ben daar niet van overtuigd. Maar ik ben er ook niet van overtuigd dat wij het enige leven zijn.”

Dat is natuurlijk een heel wetenschappelijk antwoord, dat je je onthoudt van een positie zolang er geen bewijs is voor een van beide posities. Maar als je naar jezelf kijkt, waar zou jij je geld op inzetten?

,,Ik zou al mijn geld inzetten op dat leven elders wél bestaat. Maar ik gelóóf er niet in.”

Impliceert dat niet een soort intuïtie dat het steeds waarschijnlijker wordt dat er elders leven voorkomt? Vooral als je kijkt naar de kennis die we nu hebben van het ontstaan van het zonnestelsel, de ontdekking dat rond vrijwel alle sterren in het heelal planeten draaien en dat de moleculaire bouwstenen van het leven op aarde overal in het heelal te vinden zijn.

,,Jazeker, maar een seconde nadat ik dat heb toegegeven, besef ik dat er ook zoveel is dat we nog níét weten. We hebben bijvoorbeeld geen idee wat de factoren op aarde waren waardoor leven ontstaan is. Sterker nog, we weten niet eens wat leven is, we hebben er geen definitie van. Ik vind het dus per definitie hoogmoed om een positie in te nemen. Maar goed, als ik geen intuïtie of een voorgevoel zou hebben, dan zou ik er niet naar gaan zoeken. Ik ga ook niet zoeken naar kabouters of naar God, omdat ik weet dat ik die niet zal vinden. Als je van tevoren al weet dat je iets niet kunt ontdekken, ga je er ook niet naar zoeken. Er is een redelijke kans dat buitenaards leven bestaat en dat we dat stapje voor stapje kunnen ontdekken. Dat maakt me nieuwsgierig.”

 Als je van tevoren al weet dat je iets niet kunt ontdekken, ga je er ook niet naar zoeken

Waar komt bij wetenschappers de interesse en drive om te zoeken naar buitenaards leven volgens jou vandaan? 

,,Er is een filosofische drang om uit te vinden of we alleen zijn in het heelal, of we uniek zijn. We zijn op zoek naar duiding van onszelf. Daar komt bij dat we nu op een punt in de geschiedenis van de aarde zijn dat we beseffen dat er een instabiel moment zit aan te komen. We weten dat de dinosauriërs honderden miljoenen jaren hebben geleefd, maar we weten niet of de mensheid het zo lang volhoudt, of er over een miljoen jaar nog mensen zijn. We vragen ons dus af: hoe doe je dat, voor een planeet zorgen? Zijn er andere beschavingen die die kritieke fase wel hebben overleefd? Hoe hebben ze dat dan gedaan? Daar zit uiteraard iets irrationeels in, want de kans dat je het antwoord op die vragen zult krijgen is nihil.”

Hoe schat jij de impact in van de ontdekking van buitenaards leven op onze samenleving? Zal onze wereld veranderen door leven op Venus?

,,Nee, ik denk niet dat we daar te veel van moeten verwachten. We hebben met de coronapandemie gezien hoe lastig de mensheid omgaat met het onverwachte. Buitenaards leven zal vooral een cognitieve impact hebben op mensen. Het zal de verbeelding voeden, vragen oproepen en misschien zorgen dat mensen meer in de wetenschap geïnteresseerd raken. Maar ik denk niet dat het oorlogen gaat ontketenen of beëindigen.”

Paspoort
Sterrenkundige Lucas Ellerbroek (Haarlem, 1984) werkt aan de Universiteit van Amsterdam als instituutsmanager van het Anton Pannekoek Instituut voor Sterrenkunde.
- Was als kind al gefascineerd door planeten.
- Volgde tijdens zijn promotie van dichtbij de jacht op aliens en schreef hierover het populairwetenschappelijke boek Planetenjagers (2014, zie www.planetenjagers.nl), dat vertaald werd in het Engels en in het Spaans.
- Schrijft een maandelijkse column over sterrenkunde en ruimtevaart in National Geographic Magazine.
- Verschijnt regelmatig op radio, tv en in de krant om recente ontwikkelingen in het heelal te duiden.

Nou ja, microben in de atmosfeer van Venus spreken niet zo tot de verbeelding. Wat als we morgen een bericht krijgen van een hoger ontwikkelde beschaving elders uit het heelal?

,,Dat zal een grotere impact hebben. Toch zou ik er niet zo blij mee zijn. Er zal zo ongelooflijk veel conspiracy fluff ontstaan, allerlei wilde ideeën. Ik denk dat de secundaire effecten ervan vooral verwarring zullen scheppen. En dat terwijl je met zo’n bericht heel weinig kunt. Kijk, mensen gaan de straat op als hun bestaan wordt bedreigd. Maar zolang mensen door buitenaards leven niet minder gaan verdienen, denk ik dat het gewoon business as usual zal zijn.”

Ik denk niet dat de ontdekking van buitenaards leven oorlogen gaat ontketenen of beëindigen

En de impact op ons mens- en wereldbeeld? Wat zal er veranderen?

,,Ik denk dat het buitengewoon interessant zal zijn als we iets kunnen leren van de intelligente aliens, dat we tips kunnen krijgen over hoe we voor onze planeet kunnen zorgen. We kunnen ons denk ik nog steeds als uniek blijven beschouwen. Als je in staat bent om jezelf met een ander te vergelijken kun je ontdekken waarin je uniek bent. Op aarde zijn er talloze levensvormen en de mens is daartussen toch zeker uniek. De ringstaartmaki trouwens ook en de boktor ook. De mens zal dus altijd uniek zijn op zijn eigen manier.”

Wat zal het vinden van buitenaards leven voor religie betekenen?

,,Als het een dogmatische religie betreft die heel erg hecht aan zijn eigen letterlijke versie van de waarheid, zeg maar de streng gereformeerden en de creationisten, dan zou het kunnen dat buitenaards leven hun geloof aan het wankelen brengt. Maar het kan ook anders. Ik heb ooit een gesprek gehad met een priester. Hij zei dat de mens gemaakt is voor de aarde. Hij had natuurlijk een punt dat de mens heeft overleefd omdat de mens zo goed is in het zich aanpassen aan de aardse omstandigheden. De mens is voortgebracht door de aarde. De aarde is de plek van de mens. De mens is niet gemaakt om door de ruimte te reizen of op Mars te gaan wonen. De mens is niet gemaakt voor Mars. Ik denk dus dat de ontdekking van buitenaards leven aan religie ook een enorme impuls kan geven, juist omdat het de zingeving van het leven op aarde kan verrijken. Ik denk dat religie voldoende mogelijkheden heeft om de Bijbel op andere manieren als het Woord van God te lezen, inclusief de uniciteit van de mens. Religie is voortdurend in ontwikkeling en zal een manier vinden om buitenaards leven een plaats te geven.”

Zie jij trouwens ook een spiritueel element in de zoektocht naar buitenaards leven? 

,,Ik denk dat de vraag naar buitenaards leven voor veel wetenschappers en andere mensen een soort innerlijke drijfveer geeft en dat het antwoord daarop de kers op de taart van hun nieuwsgierigheid zal zijn. Ook al beseffen ze dat ze het definitieve antwoord vermoedelijk niet zullen meemaken, toch is dat geen reden om te stoppen met zoeken. Ik zie daarin parallellen met religieus geloof. Wetenschap heeft raakvlakken met het bouwen van kathedralen: je bouwt aan iets waarvan je de voltooiing wellicht niet zult meemaken, iets wat groter is dan jezelf. Dat is zingeving.”

door Taede A. Smedes

Wat is Volzin? Volzin is een magazine voor religie en samenleving. Volzin beschrijft de levensbeschouwelijke diversiteit in Nederland en organiseert zingevende activiteiten als lezingen, thema-avonden, boekprojecten en een jaarlijkse schrijfwedstrijd. Kijk voor meer informatie op www.volzin.nu

Deel dit artikel via:
advertentie
advertentie