Op de hoek van de Kortegracht met de Drieringensteeg ontmoetten de mannen elkaar.

3 maart 2010 om 00:00 Nieuws

u Gebruikt gemaakt van gegevens uit onder andere ‘Zullen wij nog terugkeeren’ door Kees Ribbens.

Op de hoek van de Kortegracht met de Drieringensteeg ontmoetten de mannen elkaar. Wie zal de eerste stap de steeg in zetten? Ze gaan tegelijk, hun hoofden wat naar beneden, hun schouders wat ingezakt. Zo lopen ze eigenlijk al vanaf het moment dat ze uit de onderduik tevoorschijn zijn gekomen. Terwijl om hen heen het bevrijdingsfeest gevierd werd, kenden zij alleen maar verlies. Vaders, moeders, zusters, broers. Allen waren naar het oosten gebracht om er te lijden en te sterven. Was het niet een gezegde van slager Jules Frank: ‘Zullen we nog terugkeren?’ Net als zijzelf waren Jules en zijn vrouw Flora van Beek gespaard gebleven, omdat het werk rondom de joden in Amersfoort nog niet klaar was. Maar anders dan zij was dit sympathieke echtpaar omgebracht op 14 mei 1943 in Sobibor. Het was stil in de steeg waar het vreselijk naar afval stonk. Vanaf de Kortegracht hadden ze het vuilnis op het sjoelplein al hoog opgestapeld zien liggen. De mooie gebrandschilderde ramen van de synagoge waren ingegooid, de deuren hingen in hun sponningen. Het werd hen koud om het hart. Hoe zou het er daarbinnen uitzien. De huisjes waar eens de ambtenaren van de joodse gemeente in hadden gewoond, leken nu onbewoonbaar. Toch zagen ze de vodden die doorgingen voor gordijnen af en toe bewegen. Een onbedaarlijk gesnik bereikte hun oren. Wie van hen stond daar nog in het begin van de steeg? Het was Sam, Sam Hamburger. De tranen die hij niet kon vergieten toen hem verteld werd dat zijn zoontje Sjelomo was opgepakt en op 6 september 1944 te Auschwitz was omgebracht, braken nu door. Zonder ophouden. Wie van hen had de moed naar hem toe te gaan? Het was Abraham Coster, de man die voorlopig fungeerde als voorganger van de gemeente die zijn arm om Sam heen legde en hem meetroonde naar de verslagen mannen. Coster zei tegen hen allen: ,,Vanaf hier zijn onze gebeden al die eeuwen naar omhoog gegaan. Vanaf nu rust op ons de taak het godshuis en onze gemeente weer op te bouwen. Als nagedachtenis aan hen die weggevoerd zijn en voor hen die deze verschrikkingen alleen van horen zeggen zullen kennen”. De mannen knikten en rechtten hun schouders. Ze grepen elkaars hand, knepen erin en begonnen aan hun taak van wederopbouw. Henri van Raalte nam het voorzitterschap op zich, Sam Hamburger werd secretaris en zou samen met Philip Rintel zorgen voor de nieuwsverspreiding in de hele regio. Aan Hans Lange werden de financiën toevertrouwd. Abraham Coster nam het religieuze deel voor zijn rekening tot er een nieuwe voorganger was aangesteld. Al op 11 augustus waren er verkiezingen voor een nieuwe kerkeraad. ,,Zullen de mensen zich niet ergeren aan mijn Duitse accent”, vroeg Hans Lange aan de mensen bij de eerste vergadering van het nieuwe bestuur. Hij woonde al vanaf 1935 in Nederland en kon in 1942 onderduiken, waarbij hij zich verdienstelijk kon maken voor de illegaliteit. Later nam hij dienst bij de Binnenlandse Strijdkrachten, gewest Veluwe. Zoals alle Duitse joden in Nederland overkwam, raakte hij eind 1941 zijn Duitse nationaliteit kwijt en was dus statenloos, zoals dat heette. Maar bij de Nederlandse overheid gold hij nog steeds als Duitser, zodat hij na de bevrijding als vijand werd beschouwd. Niet alleen zijn privé bezittingen werden in september 1945 onder beheer gesteld, maar ook de zaak die hij samen met geloofsgenoot Otto Bernhard Berets dreef en die volkomen was leeggeroofd, kreeg hij niet terug. Op advies van de Amersfoortse vertegenwoordiger van het Beheersinstituut gaf Den Haag tenslotte eind januari 1946 een ‘non-enemy’ verklaring af. Ruim een jaar later kreeg hij de rekening gepresenteerd voor het uitgeoefende beheer gedurende acht maanden; een bedrag van fl. 373. Daartegen maakte Hans Lange terecht bezwaar, maar het duurde nog tot mei 1949 voordat hij ontheffing kreeg. In het begin kwam men voor de gebedsdienst op sjabbatochtend bij elkaar in een winkelpand van de firma Van Raalte in de Langestraat en vervolgens in de Openbare Leeszaal. De eerste dienst in de synagoge vond plaats op 6 juli onder leiding van de Canadese veldrabbijn, captain J. Rose. Hierbij werden de slachtoffers van de oorlog herdacht. Joodse geallieerde militairen die in Amersfoort en omgeving waren gelegerd baden samen met de overlevenden uit Amersfoort. De veerkracht van de mensen die na de oorlog de leiding op zich namen, is onnavolgbaar. Naast de eerder genoemde mensen namen ook Hartog van Maagdenburg, Herman Keijzer en Ernst Bollegraaf taken op zich. Al op 7 oktober 1945 werd de 32-jarige tandarts Benno Weissberg uit Arnhem aangesteld als voorganger en godsdienstleraar. Hij was geboren in Duitsland en had van het rabbinaat van Keulen zijn voorgangersbrevet en onderwijsakte ontvangen. De installatie vond plaats op 16 december 1945 door opperrabbijn Justus Tal. Van de burgerlijke gemeente was onder andere loco-burgemeester B. Noordewier aanwezig. Tijdens de inwijdingsdienst werd stilgestaan bij het lot van Jacob van Dam die meer dan 30 jaar het herderlijk ambt in de Amersfoorts-joodse gemeente had vervuld. Hij en zijn vrouw Roza van Dam-Benima werden slachtoffers van de deportatie. Bij sommige gebroken gezinnen had toch een klein wonder plaats. Zo kon Tea Wolf-Hanauer uit de Madoerastraat herenigd worden met haar achtjarige zoon David Alexander die als Daddy Wouters, kind van onbekende ouders, op een lijst van overlevenden uit Theresienstadt stond. Hij was door de Almelose verzetsman Frits Tusveld, die hem had laten onderduiken, na de oorlog opgehaald uit Eindhoven en op 9 juni 1945 door reserve-luitenant F. Smits van het Militair Gezag in Amersfoort aan zijn moeder overhandigd. De oorlog had niet alleen vele mensen weggemaaid, maar er zijn ook hele bloeiende gemeenschappen verdwenen, zoals het dichtbij Amersfoort gelegen Nijkerk, waar slechts een handjevol mensen terug kwam. Het ‘grote’ Amersfoort reikte hen na de oorlog de hand en kreeg er daarmee ook een aantal actieve mensen in haar gelederen bij. De Wederopbouw na de oorlog