De 'onleesbare' struikelsteen bij de Schimmelpenninckstraat 26a.
De 'onleesbare' struikelsteen bij de Schimmelpenninckstraat 26a. Jeroen de Valk

Struikelstenen met onleesbaarheid bedreigd

4 oktober 2021 om 17:14 Overig

AMERSFOORT Een aantal struikelstenen in Amersfoort dreigt onleesbaar te worden. De stenen zijn gemaakt van zwart graniet dat aan slijtage onderhevig is. Op het adres Schimmelpenninckstraat 26a is een steen te vinden die eigenlijk alleen leesbaar is voor wie weet wat er zo ongeveer op zou moeten staan.

Door Jeroen de Valk

De steen ligt een paar meter van de gevel, op een plek waar bewoners en passanten voortdurend overheen lopen. Stenen die minder ‘in de loop’ zijn aangebracht - vlak langs gevels, bijvoorbeeld - lijken minder te slijten.

Deze kleine monumenten heetten oorspronkelijk ‘Stolpersteine’ en werden bedacht door de Duitse kunstenaar Gunther Demnig. Hij voorzag - en voorziet - zijn creaties van een messing plaatje, waarin naam, sterfdatum, locatie en leeftijd zijn gegraveerd. Ze zijn in Duitsland over het hele land verspreid te vinden. Net als hier worden ze aangebracht bij de laatste bekende woonadressen van slachtoffers van het nationaalsocialisme gedurende de Tweede Wereldoorlog, voordat ze werden weggevoerd; denk aan Joden en verzetsstrijders.

GRANIET EN MESSING Het zwarte graniet lijkt minder robuust dan het goudkleurige messing van Demnig. Amersfoort koos dus voor graniet, evenals meer Nederlandse gemeenten. De werkgroep in Apeldoorn is er duidelijk over op zijn website: de originele stenen zijn ‘te duur en behoorlijk diefstalgevoelig’. ,,In juni 2018 werd er nog een Stolperstein gestolen in Zutphen.’’ Bovendien heeft de stichting van Demnig een wachtlijst, waardoor het ‘veel te lang zou duren’ voordat de gewenste stenen beschikbaar komen.

In Alkmaar werden de exemplaren van messing alsnog vervangen door stenen van gepolijst graniet. In Helmond besloten de initiatiefnemers - na een onderhoud met Demnig - om granieten stenen te laten ontwerpen door een lokale grafmonumentenfirma. Demnig klaagde wel eens over ‘plagiaat’, maar dat lijkt de lokale werkgroepen niet te hinderen. Andere gemeenten - onder meer Nijkerk, Soest en De Bilt - houden van meet af aan vast aan messing.

AUSCHWITZ De steen op het adres Schimmelpenninckstraat 26a is gewijd aan Eduard Louis Manasse. Hij was boekhouder van beroep. Sommige bronnen houden het op ‘drogist’, maar dat bedrijf werd door een kennelijk familielid gedreven. Dit blijkt uit adresboeken van destijds. 

Eduard - ‘Eetje’ voor intimi - werd op 19 oktober 1942 vermoord in ‘Duitsland’. Een precieze locatie wordt niet genoemd op de steen, maar op de betrouwbare site Kampamersfoort.nl wordt Auschwitz waarschijnlijk geacht. Hij werd 47 jaar. Zijn vrouw en zijn zoon overleefden de oorlog. De steen werd er op 30 april 2015 neergelegd, uiteraard met enig ceremonieel. Dat is nu ruim zes jaar geleden; tijd voor onderhoud?

VERDWENEN ADRES Soms zijn de stenen overigens op curieuze plaatsen te vinden. Zo ligt er een langs een voormalig kantoorgebouw uit de jaren ’80 op de hoek van de Heiligenbergerweg en de Stadsring. Het pand wordt nu, na langdurige leegstand, verbouwd tot appartementencomplex.

Deze steen herdenkt Jacob Petrus Bunnik, geëxecuteerd in Hoogland in 1944. Hij was eigenaar van houthandel en timmerfabriek ’t Boompje op het verdwenen adres Heiligenbergerweg 2. Enkele jaren eerder bevond zich op hetzelfde adres een lommerrijk café-restaurant dat ook ’t Boompje heette.

Eind jaren ’50, met de aanleg van de Ringweg - de huidige Stadsring - werd ongeveer de eerste honderd meter van de Heiligenbergerweg platgegooid. Waar eens ’t Boompje te vinden was, raast nu het verkeer over de Stadsring. Indien de steen op de ‘juiste’ plek was neergelegd, was van de letters nog minder overgebleven dan op de Schimmelpenninckstraat 26a. 

Goed bewaard daarentegen is het straatmonumentje voor timmerman Gerard van Donkelaar in de rustige De Vlijtstraat. Hij liet het leven in Neuengamme, enkele maanden voor de bevrijding. Hij woonde eigenlijk op het adres Blekersstraat 30. Zijn woning werd gesloopt en zijn straat werd opgeheven. Maar onderzoek wijst uit dat hier ongeveer - De Vlijtstraat 9 - zijn arbeidershuisje moet hebben gestaan. 

Gerard van Donkelaar: zijn huisje werd gesloopt en zijn straat opgeheven, maar hij kreeg toch zijn struikelsteen.