Koffiegeur uit Amersfoort verdwenen
5 januari 2011 om 00:00 Achtergrond,,Amersfoort telde voor 1900 zeven koffiebranderijen’’, vertelt Van der Lee. ,,Aan het begin van de twintigste eeuw kwamen er twee grote bedrijven die de koffiebranche hier lang zouden overheersen: Ruys en Hulsko.’’
Het bedrijf van Ruys kwam echter de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog niet meer te boven. ,,De Duitsers hadden onder meer alle machines in beslag genomen. Na de oorlog kwam de productie daardoor niet meer op gang.’’
De geschiedenis van Hulsko is een ander verhaal. Van der Lee: ,,De familie Hülsenbeck begon in 1922 een koffiebranderij aan de Nieuwstraat met de naam Hulsko. In 1938 werd het in Amsterdam gevestigde bedrijf Dorlas overgenomen. De merknaam Dorlas werd in stand gehouden en het bedrijf werd gevestigd in een villa aan de Everard Meijsterweg. Daar moest het uiteindelijk weg.’’
Van der Lee is gefascineerd geraakt door de nagenoeg onbekende maar rijke geschiedenis van de Amersfoortse koffiebranderijen. ,,Ik ben ook altijd geïntrigeerd geweest door het begin en het einde van een bedrijf. Wanneer zijn ze ermee begonnen en waarom? En hoe kwam iemand als koffiebrander en tabakshandelaar Dirk Ruys (1861-1943) erop om hier een bedrijf te beginnen? En waarom zijn uiteindelijk alle koffiebranderijen uit Amersfoort verdwenen?’’
Aanleiding om het boek te schrijven was in feite een andere publicatie, vertelt Joop Gras, penningmeester van Siesta (Stichting Industrieel Erfgoed in de stad Amersfoort). ,,Eind 2005 hebben we ‘Amersfoort en de industrie’ uitgegeven. Daarop werden we benaderd door Dorus Ruys, een nazaat van Dirk Ruys. Hij wilde weten waarom we geen aandacht hadden besteed aan het bedrijf van zijn familie. We hebben hem toen beloofd er nog op terug te komen.’’
Er ging wat tijd overheen voordat Siesta weer aan de slag ging met de geschiedenis van de koffiebranderijen. ,,Geregeld benaderde Dorus ons met de vraag wat de stand van zaken was”, lacht Van der Lee. ,,Eind vorig jaar hebben we het weer opgepakt, nadat we in november het persoonlijke archief van een oud-medewerker van Dorlas, P. Hoefkens, hadden gekregen. Hij had meer dan vijftig jaar, tot zijn pensioen, voor Dorlas gewerkt en had heel veel verzameld: etiketten, brieven, verpakkingsmateriaal, foto’s, krantenartikelen enzovoorts. Die waardevolle bron kregen we in bruikleen van zijn dochters.”
Van der Lee las behalve het archief van Hoefkens tal van boeken over koffie en bestudeerde allerlei handelsregisters en hinderwetvergunningen. Tijdens zijn onderzoek stuitte hij op een bijzonder schilderij uit 1805 waarop drie kinderen uit de familie Hülsenbeck zijn geportretteerd. ,,Het schilderij hangt in Hamburg en is van de Duitse romantische schilder Philipp Otto Runge.’’ Van der Lee bladert wat door het boekje. ,,Kijk, één van de kinderen heeft een zweepje in de hand. Al jong werd hen bijgebracht hoe je een bedrijf leidt.’’
Wat Van der Lee het meest heeft verwonderd tijdens zijn onderzoek is de veranderde geurbeleving. ,,Begin jaren ‘70 is er iets geks gebeurd. Men begon geur irritant te vinden. Tot dan toe kon je in de stad allerlei industriële geuren ruiken: koffie, cacao, zeep, olie enzovoorts. Maar toen werd eigenlijk vrij plotseling de hinderwet aangepast. En dat was iets collectiefs, het gebeurde in heel Europa.’’ Gras aanvullend: ,,Terwijl men vroeger juist trots was op die geuren. Ze waren het teken dat er geld werd verdiend.’’
Die veranderde geurbeleving speelde een rol bij het vertrek van Dorlas uit Amersfoort. ,,Omwonenden begonnen de koffiegeur als hinderlijk te beschouwen. Geurfilters namen veel weg, maar de omwonenden vonden dat restant uiteindelijk ook te hinderlijk.’’ Van der Lee schudt zijn hoofd. ,,Het gemeentebestuur drong er bij het bedrijf op aan de productie hier te beëindigen. Amersfoort heeft dit mooie bedrijf toen laten gaan. En dat terwijl bedrijventerrein De Hoef al in ontwikkeling was. Het is jammer dat Smit & Dorlas weg is. Niet alleen om de werkgelegenheid, ook om de goede naam van het bedrijf.’’ In feite kwam Dorlas in Amersfoort dus op de koffie. Die uitdrukking staat voor ‘bedrogen uitkomen’.
‘Zij kwamen op de koffie’ is de vijfde publicatie van Siesta over het Amersfoortse industriële erfgoed en is tot stand gekomen dankzij donaties van Smit & Dorlas en het Theo Hülsenbeckfonds. Roanne Woldendorp van Ontwerpgroep Lâle heeft getekend voor het ontwerp. ,,En dat is weer enorm geslaagd’’, zegt Gras. ,,Het boek ademt op alle mogelijke manieren koffie uit. De warme bruine kleuren, de koffiebonen en de koffiekringen op meerdere pagina’s...”
u ‘Zij kwamen op de koffie’ is in de Amersfoortse boekhandels verkrijgbaar à 6 euro.
