Amersfoort krijgt een tegenmacht: de opkomst van de SGLA

AMERSFOORT De afgelopen week was het 25 jaar geleden dat de SGLA -Samenwerkende Groeperingen Leefbaar Amersfoort - werd opgericht. De Stadsbron (www.destadsbron.nl) onderzocht wat er aan de totstandkoming van de SGLA vooraf ging.

Woensdagvond 21 maart 1990. Uitslagenavond. In Theater De Lieve Vrouw komt de sfeer er niet echt in. Deze dag hebben Amersfoorters gestemd voor een nieuwe gemeenteraad. Wanneer de eerste uitslagen binnendruppelen, slaat het ongeloof bij de heersende politieke elite snel toe. Als een tsunami golven de dan nog elektronische uitslagen door de zaal. De onaantastbaar gewaande collegepartijen CDA, PvdA en VVD schrikken zich het apezuur als wijk-na-wijk blijkt dat steeds meer Amersfoorters hen de rug toekeren.

Oppositiepartijen die voor 21 maart nog nauwelijks een rol hebben gespeeld in de lokale politiek, D66 en Groen Links, denderen met orkaankracht de lokale politieke arena binnen. ,,Sensationele aardverschuiving”, kopt de Amersfoortse Courant de volgende dag in een speciale ochtendeditie. Met de sfeer in De Lieve Vrouw komt het niet meer goed, daarvoor zitten de huilers en de juichers elkaar te veel in de weg.

Lees ook deel 2: Piepjonge SGLA legt bouw Vathorst stil.

Oppositiepartijen die nog nauwelijks een rol hebben gespeeld, denderen met orkaankracht de lokale politieke arena binnen

DRIE WEKEN EERDER Woensdag 28 februari 1990. Na twee dagen vergaderen in de Johanneskerk -om ruimte te bieden aan honderden belangstellende en actievoerende Amersfoorters- gaat de overgrote meerderheid van de gemeenteraad akkoord met een ruim 1,7 miljard gulden kostend plan voor het gebied tussen, globaal, het station en de Eem. Het Centrumplan, afgekort CSG, voluit Centraal Stads Gebied. De Amersfoorters hebben het, tot woede van het college, liever over Manhattan aan de Eem. Een grootschalig plan dat voorziet in de bouw van duizenden kantoren, winkels en woningen, de aanleg van nieuwe wegen, een tweede spoortunnel, een tweede stadshart, enzovoorts. Maar waarvoor veel, heel veel, gesloopt moet worden. Rondom het station - het station zelf - langs de Stationsstraat, Stadsring, Arnhemseweg, Beekensteinselaan, in de kop van het Soeterkwartier, de rest van ’t Sasje, langs de Eem, enzovoorts. 

Uitvoerder wordt de OCA, dat staat voor Ontwikkelingsmaatschappij Centrumplan Amersfoort waarin onder meer landelijke en lokale vastgoedbeleggers, projectontwikkelaars en bouwbedrijven zijn verenigd. Dat de financiering niet sluitend is – het tekort wordt op zo’n 60 tot 80 miljoen geschat – ach, daar moeten Amersfoorters zich vooral niet druk om maken. Maar dat doen ze wel. Helemaal wanneer medio 1988 de OCA in theater/gymzaal de Witte Zaal aan de Stadsring details van de plannen bekend maakt, waarbij met droge ogen wordt gemeld dat er wellicht een soort monorail van de Stadsring naar het station komt. Besmuikt gegrinnik alom. Als de boodschapper daarna zelf letterlijk van het podium kukelt, ligt de zaal helemaal plat. Maar als óók dat jaar burgemeester Schreuder ter gelegenheid van zijn 25-jarig ambtsjubileum van dezelfde OCA een grote maquette van het Centrumplan cadeau krijgt, ingeluid door een futuristisch filmpje met aliens, waaruit de omvang én hoogbouw van het plan duidelijk worden, wordt de sfeer weer bloedserieus. De geest staat op het punt uit de fles te knallen.

Bewonersverzet tegen Centrumplan in de jaren ‘90 leidt tot permanente bundeling van krachten

BEDAAGDE VILLAWIJK In de ogenschijnlijk zo bedaagde villawijk Bergkwartier ligt de Pallas Athene, een lagere school waar les gegeven wordt volgens de principes van Maria Montessori. Een ietwat alternatieve school, waar dan nog een hoog geitenwollen sokken niveau uit de jaren ‘60 heerst. Kinderen van actieve en betrokken Amersfoorters als Daan van Hulst, David Mol en At Ipenburg krijgen er les in ‘onafhankelijkheid, eigenwaarde en vertrouwen in de eigen persoonlijkheid’. Al snel wordt het schoolplein een ontmoetingsplek, misschien ook wel een broeinest, waar enkele ouders snode plannen smeden. 

Daan, die in het Soesterkwartier woont, David (Nederberg) en At (Vermeerkwartier) komen elkaar daar in de Heinsiuslaan regelmatig tegen en hebben het uiteindelijk maar over één ding: het in hun ogen vermaledijde Centrumplan. Het trio richt de Stichting Amersfoort Centraal op. Roelie Norp, als ‘VerontRustenburger’ onder meer bekend van haar succesvolle verzet tegen het doortrekken van de Weg van de Vrijheid, wordt ook gevraagd, evenals Wim Schoonheym, actief rondom Birkhoven. Ook kleinere buurtactiegroepen sluiten zich aan. Er wordt op twee paarden gewed, want behalve actievoeren zijn sommigen ook politiek actief: Daan en At bij D66, David bij Groen Links en Roelie bij de PvdA.

AMERSFOORT CENTRAAL Amersfoort Centraal wordt jarenlang hét gezicht van het massale verzet tegen het Centrumplan. Voor het eerst wordt stadsbreed samengewerkt én samengespannen tegen de lokale overheid. Op zaterdag 14 oktober 1989 organiseert Amersfoort Centraal in de Johanneskerk – ook op de slooplijst – een druk bezocht symposium over de ’ingrijpende plannen voor het centrale stadsgebied in Amersfoort’. Deskundigen van onder meer de TU Delft en de Universiteit van Amsterdam geven hun visie op de plannen. Ook aanwezig, PvdA-wethouder Fons Asselbergs, bedenker van het Centrumplan. Begin jaren zeventig zelf onorthodox actievoerder bij ’T Amersfoorts Binnenstad Aktie Komité (TABAK) dat kon voorkomen dat er onder meer een autoweg mét busbaan dwars door de binnenstad zou worden aangelegd. 

Een kleine twintig jaar later toont Asselbergs zich een man met visie die Amersfoort de voordeur van de Randstad wil maken in plaats van de poort naar de Veluwe. Nadat hij als wethouder met succes de binnenstad heeft gerenoveerd, richt hij zijn pijlen nu op de directe omgeving van het stadshart. Dat in zijn ogen veel te klein is om straks 150.000 Amersfoorters te kunnen bedienen. Zijn idee: trek het historische centrum en het economische centrum uit elkaar. Rondom het stadshart moeten meer kantoren, winkels, woningen en bedrijven komen. Plus dat er nog tientallen hectares aan verontreinigde grond liggen die toch echt moeten worden opgeruimd.

GEEST UIT DE FLES Maar de geest in de Johanneskerk is definitief uit de fles. Asselbergs kan roepen wat ‘ie wil, zwaaien met cijfers en rapporten en beloftes doen tot ‘ie een ons weegt, hij wordt niet meer geloofd. Hij is diep, diep teleurgesteld over zoveel onbegrip en maatschappelijk verzet. Hij voelt zich ook persoonlijk gekrenkt. Op die 14de oktober ’s avonds thuis krijgt de wethouder van de weeromstuit enig lichamelijk ongemak in de vorm van diarree, die 5 maanden lang zou aanhouden. 

Want dan is het 21 maart 1990. Gemeenteraadsverkiezingen, met voor het eerst een lokale kwestie als belangrijkste inzet: het Centrumplan. De hoofden van de drie heersende politiekepartijen, CDA, PvdA en VVD, worden vanachter de stemcomputer meedogenloos op het hakblok gelegd. Hun riante aanwezigheid in de raad schrompelt ineen van 31 naar 20 zetels. Twee grote tegenstanders van het Centrumplan, D66 en Groen Links, zitten nu op 14 in plaats van op 4 stoelen en komen in het nieuwe college. De aardverschuiving is compleet én historisch, want PvdA en CDA zullen nadien nooit meer in Amersfoort samen de dienst uitmaken. Asselbergs blijft weliswaar wethouder, maar bemoeit zich niet meer, althans niet direct, met het Centrumplan. Zijn diarree is over.

Aandacht voor het symposium tegen het Centrumplan in De Stad Amersfoort van 4 oktober 1989.  - De Stad Amersfoort

NOVEMBER 1993 De provincie Utrecht legt het concept Streekplan ter inzage. Daarin krijgt Amersfoort een nieuwe bouwlocatie toegewezen: Vathorst, aan de andere kant van de A-1. Merendeels weilanden waar niks is, met in een hoek de kern Hooglanderveen, die geheel wordt ingekapseld. Amersfoort mag op papier daar zelf een besluit over nemen, maar het wordt van meet af duidelijk dat rijk en provincie de nieuwe bouwlocatie dwingend zullen opleggen als de gemeente weigert. De inkt van het concept Streekplan is nog niet droog of projectontwikkelaars struinen langs de polderboerderijen op zoek naar grond. Kassa! Hooglanderveen, dat van niks weet, is ‘not amused’. 

Amersfoort wil wel blijven bouwen. Na Kattenbroek en Nieuwland een derde Vinexwijk. Maar al snel blijkt dat Vathorst een zaak wordt die de gemoederen net zo bezig houdt als het Centrumplan. Wordt deze nieuwe wijk de zoveelste molensteen om de nek van Amersfoort? Het gaat maar door met plannen maken. Kattenbroek, Nieuwland, Centrumplan, Verkeersplan, bouwen in Nimmerdor, een westelijke ontsluiting, bouwen in Coelhorst, groenstroken in het Bergkwartier bebouwen, een skihal in Birkhoven, gedoe in de Bokkeduinen, Amicitia slopen, een ontsluitingsweg dwars door Rustenburg. Hebben wij, inwoners, daar óók nog iets over te zeggen?

Wordt deze nieuwe wijk de zoveelste molensteen om de nek van Amersfoort? Het gaat maar door met plannen maken

RISICOVOLLE AMBITIES Twee doctorandussen in het Bergkwartier, Willem Hupkens van der Elst en Gerbert Rebel, beiden actief in verschillende bewonersorganisaties in hun wijk, hebben het nu helemaal gehad met al die risicovolle ambities. Zij zoeken contact met de strijders tegen het Centrumplan. Jongens, wat er gebeurt in Amersfoort gaat ons allemaal aan, zeggen Hupkens en Rebel, het zijn zaken waar de hele stad mee te maken krijgt. Niet alleen een wijk of een dorpskern. We moeten als bewonersorganisaties samenwerken. Elkaar helpen. Elkaar informeren over wat we horen aan plannen. Kennis bundelen, ervaringen bundelen. Bovendien kunnen we door de gemeente dan ook niet meer tegen elkaar worden uitgespeeld.

Op de achtergrond speelt ook mee dat eerder dat jaar de gemeenteraad met slechts één stem meerderheid besloot het afgebrande theater de Flint te herbouwen in plaats van het te verplaatsen naar het centrumgebied – iets wat de bewoners rondom het theater graag hadden gewild. Wanneer het verzet tegen de herbouw stadsbreed was opgepakt in plaats van het alleen aan de wijk over te laten, hadden wij die verhuizing waarschijnlijk wel voor elkaar gekregen, zo is de overtuiging van diverse Amersfoorters. In een mum van tijd sluiten elf buurt- en bewonersorganisaties zich bij Hupkens en Rebel aan: Amersfoort Centraal natuurlijk, de ‘VerontRustenburgers’, Hooglanderveen als vanzelfsprekend, gevolgd door de Kop van het Soesterkwartier en liefst drie bewonersgroeperingen uit het Bergkwartier. Verder Nimmerdor, omwonenden van de Flint, bewoners van de Daam Fockemalaan en de werkgroep ‘Zilvermeeuwflat’ uit Liendert. Hoe meer stadsbreed wil je het hebben?

2 DECEMBER 1993 In de Eenhoorn groeperen 180 Amersfoorters samen rondom de Utrechtse gedeputeerde Schapenk. Die komt het streekplan toelichten. Hupkens is er, en Rebel en ook Geurt Hilhorst namens Hooglanderveen. Hupkens presenteert daar voor het eerst de Samenwerkende Groeperingen Behoud Leefklimaat, SGBL. Hij biedt een door Rebel geschreven manifest aan: ‘Amersfoort vertilt zich weer’. Een duidelijke boodschap. De pijlen worden gericht op het provinciale streekplan dat Amersfoort niet klakkeloos over moet nemen. ,,Het kán en móét anders, de Amersfoorter is het beu allerlei door hem niet gewenste projecten te moeten bekostigen. De Amersfoorter wil niet dat het woon- en leefklimaat nog verder verslechtert.” Het manifest eindigt positief: ,,Amersfoort, een betere toekomst waardig ….!”

Op 13 januari 1994 gaat het allereerste bezwaarschrift van de SGBL de deur uit: tegen grootschalige bouw in Vathorst. Met de handtekeningen van bestuursleden Willem Hupkens (voorzitter), Gerbert Rebel (secretaris), Roelie Norp (vice-voorzitter) en At Ipenburg (penningmeester) gaan vanaf dat moment tientallen brieven en ’n handvol bezwaarschriften richting stadhuis dan wel het provinciehuis. Daarnaast schuift de SGBL ook regelmatig aan voor overleg met ambtenaren en wethouders. Zo verstrijkt het jaar 1994.

Het kán en móét anders, de Amersfoorter is het beu allerlei door hem niet gewenste projecten te moeten bekostigen

INFORMATIEBIJEENKOMST Begin 1995 wordt duidelijk dat college en raad Vathorst als bouwlocatie wel zien zitten. Op 10 april organiseert de gemeente daarover een druk bezochte informatiebijeenkomst. Veel Amersfoorters lopen tegen de bouwplannen te hoop. Daar ook wordt het manifest van de SGBL uit december 1993 opnieuw gepresenteerd. Na een jaar achter de schermen te hebben gewerkt, wordt nu nadrukkelijk de publiciteit gezocht én gehaald. Dan neemt op 27 juni 1995 de gemeenteraad het besluit bouwen in Vathorst nader te onderzoeken. 

De samenwerkende bewonersorganisaties willen ook daartegen bij de provincie en mogelijk later bij de Raad van State bezwaar maken. Daar is een rechtspersoon wel handig voor, een democratische vereniging bij voorbeeld, met statuten, leden, een bestuur, een notariële akte, inschrijving bij de Kamer van Koophandel, een eigen bankrekening en nog zo wat. En dus wordt op zaterdag 23 september 1995, in een partytent op het Stadhuisplein onder toeziend oog van notaris Van Beinum en (de net aangetreden) burgemeester Brouwer, de SGLA opgericht. De Samenwerkende Groeperingen Leefbaar Amersfoort, waarmee Amersfoort officieel een stadsbrede en geduchte tegenmacht krijgt. De naam leidt nog tot verwarring wanneer in 1999 de landelijke politieke partij Leefbaar Nederland wordt opgericht. Tot op de dag van vandaag moeten bestuursleden uitleggen dat daarmee géén relatie is.

VERANTWOORDING
Voor dit verhaal zijn gesprekken gevoerd met (in alfabetische volgorde): Fons Asselbergs, Mariëtte den Hartog, Kees Heerkens, Geurt Hilhorst, Riekje Hoffman, Pauline van Hulst, Willem Hupkens van der Elst, At Ipenburg, Peter de Langen, Roele Norp, Ria Pasman, Gerbert Rebel, Johan Riemersma, Frits Schoenmaker, Willem Schoonheym, Raphaël Smit, Dirk-Jan Stip, Coritha Wijnen en Raymond Witten.
Geraadpleegde bronnen: Archief Eemland, archief Amersfoortse Courant (Amersfoort), archief De Stad Amersfoort (Barneveld).]

door Gerard Chel