‘Een half uur na de fusillade waren de lijken weg’

AMERSFOORT Nico Ragetli (78) zou voor zichzelf nooit zijn hand in het vuur durven steken hoe hij in de oorlog gehandeld zou hebben. ,,Dat is afhankelijk van zoveel factoren. Dat mensen bij het verzet gingen, was niet vanzelfsprekend. Daar was moed, lef en dapperheid voor nodig.’’

Ragetli is gids bij Kamp Amersfoort. En ook bij Gilde Amersfoort. Namens laatstgenoemde was hij betrokken bij de samenstelling van het boekwerkje Verloren Vrijheid Herwonnen dat in het kader van 75 jaar vrijheid in het voorjaar verscheen. Het rijk geïllustreerde drukwerk beschrijft een wandeling van zo’n zeven kilometer langs aangrijpende herdenkingsplekken van station Amersfoort naar Kamp Amersfoort. ,,Het zit mooi in elkaar’’, formuleert Ragetli bescheiden.

Op vakantie naar Duitsland, dat vond mijn oudste zus niet kunnen

Afgelopen voorjaar zou hij geïnteresseerden langs de gedenkplekken voeren en de gebeurtenissen ‘achter’ de oorlogsmonumenten duiden, maar vanwege het rondwarende coronavirus is het er niet van gekomen. Ragetli - in zijn werkzame leven financieel adviseur bij een bank - had zich erop verheugd. ,,Als alternatief staat er op YouTube een filmpje. Spreek ik tegen de camera in plaats van een groepje toehoorders.’’

Met gevoel voor zelfspot: ,,Het was wennen om mezelf terug te zien.’’

FUSILLADE Ragetli - een niet gehaast verteller met zacht stemgeluid - ontvangt thuis in Hoevelaken. Gezeten aan een bureau in zijn werkkamer leest hij een passage voor uit het dagboek van Honoré Blijdenstijn, directeur van de Rijkskweekschool en destijds samen met zijn vrouw Roos woonachtig op de Utrechtseweg 99. Het betreft de schokkende gebeurtenis van 20 maart 1945 op de Appelweg/hoek Westerstraat.

…’s Morgens vroeg hoorde Roos een colonne gevangenen voorbijvoeren. Niets bijzonders, dat gebeurt haast dagelijks. Om tien voor half acht plotseling een doordringende, felle na-ratelende slag, gevolgd door enige geweerschoten. Roos zei: ‘’een botsing van twee auto’s’’ Maar ik zei: ‘’een fusillade’’. Een half uur later komt Riek, het dienstmeisje, lijkbeek binnen en vertelt onder horten en stoten, dat er bij de ingang van de kazerne een hoop lijken op straat liggen. ’t Was duidelijk: de represaille voor het neerschieten in de Westerstraat van Lutke Schipholt. Een half uur later, toen ik er langs kwam, waren de lijken weg, maar tegenover het kazernehek aan de voet van de tuinmuur van Dr.Brester lagen grote plassen bloed. Twee honden stonden het op te likken.’’

Dit jaar vieren we dat Nederland 75 jaar geleden werd bevrijd van de Duitse bezetting. In 2020 willen we met de krant stilstaan bij dat gegeven. Met een serie over oorlogsmonumenten en de verhalen erachter. Maar ook met artikelen over andere herinneringen aan die ingrijpende periode.

Het dagboekfragment is afgedrukt in eerdergenoemde uitgave Verloren Vrijheid Herwonnen, zij het dat de laatste zin daar is weggelaten. Het algemeen gevoel bij de samenstellers was dat het niet in het boekje vermeld moest worden. ,,Op mijn wandelingen lees ik die zin doorgaans wel op’’, zegt Ragetli. ,,omdat het het ware beeld is. Of ik überhaupt wel iets weglaat? Mocht ik in een verhaal iets bewust weglaten, is dat omdat ik het niet belangwekkend vind om te melden.’’

STATUS Voor Kamp Amersfoort was hij nauw betrokken bij het toegankelijk maken van de dagboeken van Honoré Blijdenstijn. Het betrof liefst 22 cahiers. Ragetli: ,,Blijdenstijn was gedurende de oorlog een vijftiger. Zijn weergave van lokale omstandigheden en gebeurtenissen is boeiend voor hen die Amersfoort kennen; daarnaast hebben zijn ervaringen natuurlijk ook een algemeen karakter. Blijdenstijn was een man met een bepaalde status, begaf zich in betere Amersfoortse kringen en tot zijn kennissenkring behoorden ook Joden. Hoewel hij ook weleens gereserveerd stond tegenover het Joodse volksdeel.’’

De intentie was om van de dagboekaantekeningen een helder en handzaam boek te maken, maar het project kreeg in de woorden van Ragetli ‘geen glorieus einde’.

,,Op een gegeven moment verloor ik de moed en ben met het zogezegd toegankelijk maken gestopt. Om het in boekvorm te kunnen uitgeven moest de tekst flink worden ingedikt en ook op spelling worden aangepast. Erkend oorlogsschrijver Ad van Liempt had ons dat nadrukkelijk geadviseerd. Uiteindelijk was het ondoenlijk. Blijdenstijn had een compact handschrift zonder al te veel ruimte tussen de zinnen en alinea’s. De dagboekaantekeningen liggen nu bij Archief Eemland als onderdeel van de documenten van het Kamp.’’

(Artikel gaat verder onder de afbeelding.)

‘Terugkijken paste niet in de tijdsgeest van toen. De mensen keken liever vooruit’, aldus Ragetli. - Foto: Marcel Koch

ZINVOL Sinds 2010 is Ragetli (de naam heeft zijn oorsprong in het Zwitserse Graubünden) verbonden aan Kamp Amersfoort. ,,Ik moest toch iets zinvols doen nadat ik was gepensioneerd.’’ Afgezien dat hij het belangrijk vindt dat de gruwelijke gebeurtenissen in Kamp Amersfoort niet vergeten mogen worden, is het vooral de interactie met de toehoorders die hem boeit. ,,Ik vraag altijd wel wat hun motief is. Sommigen bezoeken het Kamp omdat er een familielid heeft vastgezeten. Zij willen daar meestal wel over vertellen. Wij bieden hen dan een luisterend oor. Juist dat maakt dit vrijwilligerswerk zo zinvol. Of de verhalen mij nog ontroeren? Toch wel. Ach, misschien word je bij het ouder worden ook iets sensitiever bij het horen van zoveel narigheid.’’

DE BOSKAMP Als de oorlog ten einde is, is Ragetli drie jaar oud. Vijftien jaar later wordt hij als jongvolwassene - geboren en getogen in Zaandam - opgeroepen voor zijn militaire dienstplicht die hij in Amersfoort moet vervullen. ,,In wezen was de oorlog nog maar kort gepasseerd, maar in niets beseften wij ons dat toen’’, zegt Ragetli terwijl hij zojuist in zijn werkkamer een gekopieerde plattegrondkaart van Amersfoort uit 1938 zorgvuldig heeft uitgevouwen. Na kortstondig speuren wijst hij aan: ,,Kijk hier aan de Heiligenbergerweg lag de prins Willem III kazerne. Daar moest ik mij als dienstplichtige destijds melden.’’

Geregeld, herinnert hij zich uit die periode, reisden dienstplichten van de kazerne af naar militaircomplex De Boskamp gelegen even verderop nabij Laan 1914. ,,Voorheen was dat dus Kamp Amersfoort, maar over wat daar in de oorlogsjaren was gebeurd werd door onze superieuren met geen woord gesproken. Nu kun je dat vreemd vinden, maar toen stond je er niet bij stil.’’ Zijn ouders spraken thuis ook zelden over de oorlog. ,,Hoewel er nooit een grote stilte viel als het onverhoeds eens ter sprake kwam, maar terugkijken paste niet in de tijdsgeest van toen. De mensen keken liever vooruit, het land moest tenslotte worden opgebouwd, de nadruk lag op de toekomst. Zo ook bij mijn ouders.’’

Dat Kamp Amersfoort eind jaren zestig voor een aanzienlijk deel, waaronder de barakken, werd afgebroken gebeurde ook in de geest van: laten we die narigheid ver achter ons laten. ,,Een enkeling die tegensputterde. Nu zegt iedereen: hadden we er destijds maar van afgebleven. Feitelijk zijn de wachtoren en de appelklok de enige aanknopingspunten. Maar zoals gezegd, de tijdsgeest van toen was ernaar om aan het verleden weinig aandacht te schenken. Gelukkig is later in de samenleving het besef gekomen dat deze plek waar zoveel onrecht heeft plaatsgevonden niet vergeten mag worden en dat het een nationaal monument is geworden en het een eigen plek in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog heeft gekregen. Ja, ik hoor tijdens een rondleiding weleens Amersfoorters zeggen dat ze zich enigszins beschaamd voelen dat ze nooit eerder een bezoek hebben gebracht. Ik kan dat best goed begrijpen. In Zaandam is het Czaar Peterhuisje uit 1632 mooi bewaard gebleven. Hoewel Tsaar Peter de Grote, in dat houtje huis maar kort gewoond heeft. Ik zeg het maar even grappend: een rechtgeaarde Zaankanter is daar nog nooit geweest.’’

Plotseling een doordringende, felle na-ratelende slag, gevolgd door enige geweerschoten. Roos zei: een botsing. Maar ik zei: een fusillade

HOUTJE BIJTEN En nog even refererend aan zijn thuissituatie van vroeger in Zaandam. ,,Ik was een nakomertje in een groot gezin. Mijn herinneringen aan de oorlog zijn vaag en beslist niet concreet. Mijn broers en zussen daarentegen hebben de oorlog veel bewuster meegemaakt. Vooral mijn oudste zus, ervoer ik later, worstelde enigszins met het verleden.

Toen ik eens jaren later Duitsland als vakantiebestemming had gekozen, had ze daar moeite mee: dat doe je toch niet! Vanuit haar innerlijke ervaring begreep ik dat wel, zij had in de hongerwinter op een houtje moeten bijten. Ik zag de oorlog als een historisch feit, voor haar was het werkelijkheid.’’

Een week later wijst Ragetli staand voor het monument op de Appelweg op de kogelinslagen in de muur die herinneren aan de schokkende gebeurtenis van 20 maart 1945. ,,Hier zijn de tien gevangenen uit Kamp Amersfoort geëxecuteerd. En daar achter ons, om de hoek, op de Utrechtseweg woonde Honoré Blijdenstijn samen met zijn vrouw Roos.’’

Ter nagedachtenis aan de slachtoffers kwam er al in 1946 een monument, ontworpen door stadsarchitect David Zuiderhoek. Ragetli: ,,Het is een sober monument.’’

Ook Nico’s partner Ireen Ragetli (75) is verbonden aan Kamp Amersfoort. Zij is zowel gastvrouw als kassamedewerker. Net als Nico beleeft ze veel genoegdoening aan haar werkzaamheden op het herinneringscentrum. ,,Iedereen zou zich op de hoogte moeten stellen wat hier gedurende de bezetting gebeurd is. Ik hoor weleens verhalen van bezoekers waar ik stil van word. In zekere zin voel ik mij bevoorrecht om hier te werken. Ik kan het verhaal vertellen van zij die er niet meer zijn, maar hun verhaal is wel belangrijk om doorverteld te worden. Er zijn in de wereld nog steeds kampen waar wij geen weet van hebben, maar ze zijn er wel.’’

Momenteel wordt Kamp Amersfoort aanzienlijk verbouwd. Volgens Ireen - ze was werkzaam als psychiatrisch verpleegkundige - wordt het vernieuwde herinneringscentrum bijzonder en groots. ,,En nóg meer de moeite waard om het te bezoeken.’’

door Marcel Koch